انسان شناسی و فرهنگ

زیبایی و زیبایی طلبی بخشی از تمایلات انسانی برای کسب تعالی جسمانی است. اما این میل طبیعی همواره با رویکردها و دیدگاه های مختلفی تحلیل شده است. تا پیش از عصر روشنگری جسم به عنوان بخشی از عالم مادی مورد انتقاد و بی توجهی قرار می گرفت یا حتی توصیه می شد برای تعالی روح ،افراد ریاضت ها و آسیب های بدنی را متحمل شوند. این نگرش که آبشخور آن دین مسیحیت و تئوری " گناه آغازین " بود با تزلزل بنیان های دینی در غرب آرام آرام جای خود را به روی دیگر سکه ای سپرد که ضمن دوست داشتن جسم مادی ،آن را مرکز توجه خود قرار داد. تا حدی که برخی از نظریه پردازان چون ترنر  برای توصیف جامعه امروزی ، از اصطلاح " جامعه جسمانی " استفاده می کنند .

 نتیجه این میل ، تولید کالاها و ابزار زیبایی است که امروزه بخش عظیمی از صنعت زیبا سازی را به خود اختصاص داده است . " 160 میلیارد دلار سرمایه در گردش " با " 7 میلیون کارگر"، بیانگر سهم برجسته این صنعت در بازار های جهانی است( شهابی ،سایت انسان شناسی و فرهنگ). بخش مهمی از مصرف کنندگان این بازار کشورهای در حال توسعه هستند. ایران نیز در سطح خاورمیانه به عنوان یکی از کشورهای مصرف کننده ی عمده لوازم آرایشی و نرخ بالای جراحی بینی معرفی شده است .

بسیاری از پژوهشگران به این موضوع با رویکرد روانشناختی پرداخته اند." الگوی شخصیتی خود شیفته – وسواس "  یکی از تیپ های شخصیتی است که بیشتر تمایل به استفاده از لوازم آرایشی و مبادرت به جراحی های زیبایی داشته اند .

اما به نظر می رسد هر گاه یک پدیده اجتماعی از شکل استثنایی خود خارج و به صورت اپیدمی درآمد باید به دنبال دلایل جامعه شناختی نیز برای تبیین آن بود. جراحی بینی ، لیپو ساکشن ، تزریق بوتاکس ، تزریق کلاژن  به لب ، اصلاح افتادگی پلک، جراحی فک ،ارتودنسی ، پروتز سینه ، لیفتینگ صورت،

تاتو و...بخشی از بازار زیبا سازی زنان و حتی مردان ایرانی را شامل می شود. هر چند نرخ رسمی و دقیقی از میزان مصرف لوازم آرایشی یا انجام عمل های جراحی زیبایی در ایران منتشر نمی شود اما با توجه به تحقیقاتی که در این حوزه صورت گرفته می توان اذعان داشت که این روند شتابان و فراگیر جامعه ایرانی را دچار چالش کرده است .

تصور یا درک ما از بدن یا ایماژ ، مفهومی است که خود به خود ساخته نشده ،بلکه " عمل درک این ایماژ، فرایندی برساخته شرایط اجتماعی است . به بیانی دیگر ، ایماژ بدنی و روابط اجتماعی ما بر هم اثر می کنند. بنابراین زندگی روزمره اساسا به معنای تولید و باز تولید بدن هاست .

عوامل اجتماعی مختلفی بر بازتولید بدن موثر اند از جمله: تمایل به برتری جویی در بین همسالان ،تجربه تبعیض جنسیتی یا تجربه الگوهای اجتماعی ناخوشایند در دوران کودکی ، مصرف گرایی، فشار اجتماعی و مصرف رسانه ای  ، پایگاه اجتماعی و پذیرش اجتماعی ، منزلت بخشی و دستیابی به احترام بالاتر در جامعه ، هنجارهای فرهنگی ، چشمداشت های اجتماعی و خانوادگی  و ارزش ها و باورهای اجتماعی یا روحی  .

همان طور که قبلاً نیز اشاره شد باز تولید بدن به معنای بازتعریف اجتماعی آن ، به شکل امروزی می تواند به اشکال مختلفی صورت گیرد: انواع عمل های جراحی زیبایی  ، ورزش های مختلف در راستای تغییر بدن )، گریز از چاقی و رژیم های لاغری یا چاقی و اختلالات تغذیه ای  ، تمایل مداوم به آرایش صورت ، مو .

تمایل به مدیریت بدن در راستای کسب سرمایه اجتماعی یا پاداش های پیش بینی شده ای که کنش گر از پس دریچه تجربیات شخصی خود به دنبال دستیابی به آن است ، به عنوان عاملی موثر در تلاش برای تغییر در بدن مطرح می شود. امروزه این مساله فارغ از جنسیت و جغرافیایی که فرد در آن ساکن است ، کنش های اجتماعی کنشگران را مدیریت می کند. استان لرستان نیز از این قاعده مستثنی نیست . گرچه بافت قبیله ای با مناسبات خویشاوندی پیوسته می توانسته به عنوان یک عامل کنترل کننده یا حتی بازدارنده عمل کند اما به نظر می رسد این ویژگی فرهنگی در گسترش و ایجاد تمایل و به عبارت در مد شدن این شیوه رفتاری به شدت نقش مستقیمی ایفا کرده است.  در حال حاضر میزان مصرف لوازم آرایشی و عمل های جراحی در این شهر نیز مانند سایر نقاط کشور در حال افزایش است . افزایش تعداد سالن های آرایش و باشگاه های ورزشی نیز موید تلاشی است که این کنشگران اجتماعی از طریق آن به بازتولید بدن اقدام می کنند .

در این تحقیق با در نظر گرفتن فاکتورهای فوق و با استفاده از نظریه سرمایه اجتماعی این سوال مطرح می شود که چه عواملی در شکل دهی ذهنیت زنان خرم آباد برای بازتولید بدن نقش داشته اند ؟ آیا شکل گیری نوع جدیدی از سرمایه اجتماعی موجب شده زنان در راستای کسب موقعیت اجتماعی مطلوب تر ، دست به بازتولید بدن بزنند؟ آیا اشکال سنتی سرمایه سنتی که بر پایه نظام عشایری وجود داشت کارآیی خود را برای زنان از دست داده است؟ یا بازتولید بدن راهکاری در راستای تقویت اشکال سنتی سرمایه اجتماعی محسوب می شود؟

در این نوشته به صورت گذرا دلایل  اهمیت موضوع ، تحقیقات پیشین و چارچوب نظری جهت آغاز کار در اختیار خوانندگان قرار می گیرد.

ميل به بهبود بدن و تطبيق آن با الگوهاي فرهنگي يا الگوهاي تبليغ شده ، عطش زنان را به مصرف كالاهاي توليد شده در چرخه صنعت زيبا ساز ي افزايش داده است . “ در چند دهه ي اخير در ايران تناسب اندام به عنوان معيار زيبايي اندام مورد توجه دختران و زنان قرار گرفته است و اقدام براي رعايت رژيم غذايي لاغري جهت دستيابي به تناسب اندام به دغدغه ي برخي از دختران و زنان ايراني تبديل شده است   اين شتاب براي زيبايي ، مشكلات متعددي را به همراه دارد. متاسفانه بسياري از لوازم آرايشي موجود در بازار كشور ، از طرق غير قانوني وارد مي شود. برخي از مارك ها و برندهاي مشهور با قيمت هاي ارزان در كنار خيابان و توسط دست فروش ها عرضه مي گردد. اين در حالي است كه 50 درصد لوازم آرايشي موجود در فروشگاه هاي معتبر نيز تقلبي است . از سوی دیگر استان لرستان به عنوان یکی از مبادی ورود لوازم آرایشی قاچاق است که هر از چندی با همت نیروی انتظامی کشف و معدم می گردد( سایت ریاست جمهوری ، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز). عوارض ناشي از مصرف اين كالاها فقط بر روي پوست افراد بروز نمي كند. در تحقيقي پزشكان فرانسوي معلوم شد ، حتي برخي از  داروهاي سفيد كننده با مارك معتبر مي توانند بر روي عملكرد غدد فوق كليوي نيز تاثير بگذارند. هم چنين دكتر مجيد ابهري معتقد است بين افزايش نرخ  ابتلا به سرطان ، بروز كم خوني ، عوارض عصبي ناشي از سردرد و سرگيجه با بالا رفتن مصرف لوازم آرايشي رابطه است. در برخي از رژ لب ها نوعي ماده مضر وجود دارد كه مي تواند بر ترشح استروژن در بدن زنان تاثير گذاشته و زمينه ابتلاي آن ها  به سرطان سينه را افزايش دهد. در عطرها ماده تولوئن ماده مشكوك به سرطان وجود دارد. حتي سايه چشم نيز طبق تحقيقات دكتر ابهري داراي اكسيد آهن است كه مي تواند براي جنين و مادر خطرناك باشد  .

 متاسفانه بسياري از اعمال زيبايي جراحي نيز توسط افراد غير متخصص انجام مي شود. بخش اعظم اين جراحي ها توسط پزشكان عمومي صورت مي گيرد كه به علت نداشتن تخصص در رشته جراحي پلاستيك و زيبايي مي تواند عوارض متعددي را به همراه داشته باشد. پزشكان معتقدند اگر جراحي بيني به درستي انجام نگيرد عوارض آن حتي از عمل قلب مي تواند باشد.“ زيرا  فرد به قدري دچار صدمات روحي و جسمي مي شود که جبران ناپذير خواهد بود. در برخي موارد ممکن است که عوارض ناشي از اين اعمال حتي با انجام تعداد زيادي عمل جراحي تنها تا 10 درصد قابل برگشت باشند. 

عمل ليپو ساكشن يا برداشتن چربي نيز مخاطراتي را براي كانديداهاي عمل توليد كرده است. با توجه به نکات فوق می توان این امر را در نظر داشت که کاندیداهای اعمال زیبایی و کالاهای آرایشی برای اطمینان از دستیابی به نتیجه مطلوب باید هزینه های زیادی را متحمل شوند و دسترسی به امکانات پزشکی و متخصصان این رشته نیز داشته باشند. با توجه به این که در شهر خرم آباد تعداد متخصصان جراحی زیبا  انگشت شمار هستند ، بنابراین همواره بخشی از متقاضیان چنین جراحی هایی ناچار به استفاده از بازارهای غیر رسمی موجود یا سفر به استان های دیگر می شوند. بخشی از این بازارهای غیر رسمی در سالن های آرایشی و ورزشی شهر خرم آباد متمرکز شده اند . فروش داروهای لاغری ، دستگاه های کوچک کننده بینی ، ماسک های مخصوص لیفتینگ بدن و صورت و .... در این مراکز توسط افراد غیر متخصص به فروش می رسند. که طبیعتا این افراد نه ضمانتی در مورد کیفیت کالا و نه  مسولیتی در قبال آسیب های احتمالی استفاده از این محصولات را بر عهده می گیرند. بنابراین انجام یک مطالعه در این زمینه می تواند ریشه های اصلی این مشکل را در شهر خرم آباد ، به مدیران فرهنگی استان معرفی کرده ، زمینه لازم برای مطالعات بعدی  فراهم کند.

• چارچوب نظری تحقیق

رویکرد نظری این پژوهش بر اساس تئوری " سرمایه اجتماعی"  پیر بوردیو ، انسان شناس و جامعه شناس فرانسوی ، است. از نظر بوردیو ، تحلیل شرایط اجتماعی و موقعیتی که یک فرد در فضای اجتماعی احراز کرده ، فقط با توجه به اشکال اقتصادی قابل تبیین نیست. بلکه برای ارائه درک درستی از این شرایط باید  به بررسی ساختارهای اجتماعی نیز پرداخت. سرمایه فقط صورت اقتصادی ندارد و باید به سرمایه های اجتماعی و فرهنگی نیز توجه داشت.البته از نظر بوردیو چهار نوع  سرمایه قابل تفکیک از یک دیگرند : سرمایه اقتصادی ، سرمایه اجتماعی ، سرمایه نمادین  و سرمایه فرهنگی. از نظر  وی  سرمایه اجتماعی " در بر گیرنده روابط اجتماعی ارزشمند میان انسان هاست  .

کاربرد این سرمایه در میدان اجتماعی، کسب منافع و موقعیت های بهتر است و جایگاه هر فرد درون ساختارهای اجتماعی بر اساس میدان اجتماعی کسب شده تعیین می گردد." در این رویکرد سلیقه و ذائقه که بخشی از سرمایه انسان را تشکیل می دهد  امری اکتسابی  و پویا است و سبب دستیابی به امتیازات اجتماعی می شود. سلیقه است که جهت گیري انسان ها را از حالت های بدنی گرفته تا رویه هاي گوناگون رفتاري، فکري و زیباشناختی شکل می بخشد و اگرچه در شکل گیری آن سرمایه ها ي فرهنگی نقشی بس مهم ایفا می کند ، اما برا ي تبیین آ ن باید  به  همه  انوا ع  سرمایه (اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی) توجه کرد؛ زیرا میزان و ترکیب کلی این سرمایه هاست که سبب  ایجاد سلیقه و سبک زندگی خاصی در زندگی می شود .

سرمایه اجتماعی بیانگر، روابط اجتماعی کنش گران است که در درون گروه ها و شبکه های اجتماعی ، دسترسی افراد به منابع مادی ، موقعیت های اقتصادی و اطلاعات مورد نیاز را فراهم می کند . به بیان دیگر  سرمایه اجتماعی بخشی از فرصت های موجود در حوزه کنش اجتماعی را در اختیار کنش گران قرار می دهد که می تواند منجر به کسب سرمایه های دیگر نیز شود. این سرمایه  از پایداری نسبی برخوردار است و موجب گسترش روابط اجتماعی فرد با دنیای بیرون می شود " از این گذشته سرمایه اجتماعی می تواند جایگزین یا تکمیل کننده ي منابع دیگر باشد. یعنی افراد گاهی اوقات می توانند توسط آن، فقدان سرمایه مالی یا سرمایه انسانی را جبران کنند. همچنین سرمایه اجتماعی مثل سرمایه فیزیکی وسرمایه انسانی، نیاز به حفظ و نگهداري دارد.  پیوندهاي اجتماعی باید به  طور منظم مورد بازنگري و تأیید مجدد قرارگیرند وگرنه کارآیی آن ها کاهش می یابد .

با مد نظر قرار دادن تئوری سرمایه  بوردیو و با تاکید بر مفهوم سرمایه اجتماعی ، بازتولید بدن در بین زنان شهر خرم آباد ، مورد ارزیابی قرار می گیرد.در واقع با توجه به این تئوری باز تولید بدن توسط زنان نوعی کسب سرمایه اجتماعی در حال زوال یا برجسته کردن این سرمایه از طریق بازسازی بدنی است و همان گونه که سرمایه اقتصادی به فرد نوعی قدرت اعطا می کند، سرمایه اجتماعی کسب شده از طریق بازتولید بدن نیز برای زنان "به مثابه ابژه قدرت  عمل می کند. این قدرت فقط مختص به عرصه خصوصی نیست بلکه عرصه عمومی را نیز در بر می گیرد. 

 ادبيات يا پيشينه تحقيق :

- رضایی و همکارانش در تحقیقی با عنوان " مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی " دانشجویان دانشگاه مازندران را طی یک پژوهش میدانی مورد مطالعه قرار داده اند. نتایج تحقیق ایشان که با توجه به دیدگاه های نظری فمینیسم سوسیال ، نظریه فوکو ، گیدنز و گافمن انجام شده ، بیانگر آن است که تغییر منبع نماد ها در جهان امروز سرچشمه تغییر در حوزه مدیریت بدن شده است. " مصرف گرایی " ،" احساس فشار اجتماعی " و " مصرف رسانه ای " ، سه عامل موثر در مدیریت بدن هستند که موجب گرایش بیش از حد به مد را در بین دختران دانشجوی دانشگاه مازندران تولید کرده اند .

2- در پژوهشی با عنوان  " هویت انسانی زن در چالش آرایش و مد" ، رفعت جاه مد را به عنوان یک پدیده اجتماعی بررسی کرده است. از نظر وی دلایل " گرایش زنان به مد از رویکرد های مختلفی قابل تبیین است.  بر مبنای دیدگاه جامعه شناختی ، مقولاتب چون الگوی مصرف ، سبک زندگی ، رهبران مد ، بدن آگاهی ، در تبیین گرایش به مد مطرح می شوند. بی تردید پدیده مد با طبقه اقتصادی – اجتماعی افراد ، نقش رسانه های جمعی ، فرایند جهانی سازی و نظام سرمایه داری مرتبط است  .

3- سفیری و قاسمی نیز با " بررسی عوامل اجتماعی موثر بر تصویر ذهنی از بدن در زنان و دختران جوان " ، به این نتیجه رسیدند که عوامل اجتماعی هم چون  رسانه های تصویری ، فشار هنجارها ، خانواده و جامعه ، استانداردها و تعاریف زیبایی در جامعه و عوامل فردی مانند اعتماد به نفس و توجه به بدن و مراقبت های زیبایی  در تولید تصویر ذهنی زنان از بدن خود موثر است  .

4- کیوان آرا و همکارانش در بررسی رابطه پایگاه اجتماعی افرادی که اقدام به جراحی زیبا یی کرده اند ، آن را به عنوان یک عامل نمادین در بیان و نمایش پایگاه اجتماعی ، می دانند. یافته های این تحقیق نشان می دهند اکثریت افرادی که به عمل زیبایی اقدام کرده اند زن ، غیر متاهل  و متعلق به طبقات و پایگاه های متوسط رو به پایین و پایین جامعه بوده است..... بر اساس نتایج تحقیق می توان گفت : 1- انجام جراحی زیبایی به عنوان یک عنصر منزلت بخش مختص اقشار ممتاز جامعه نیست و در میان اقشار پایین تر نیز فراگیر است .2- اکثریت یافتن اقشارمتوسط در بین متقاضیان زیبایی کلینیکی می تواند بیانگر اهمیت اجتماعی زیبایی و تمایل این افراد جهت کسب موقعیت بالاتر و احترام بیشتر باشد .3- رفتارهای معطوف به زیبایی و جذابیت بدنی به عنوان بخشی از یک سبک زندگی می تواند تمایز بخش  افرادی باشد که واجد تعلق طبقاتی و پایگاهی واحدی هستند  .

5- موحد و همکارانش در پژوهشی با عنوان " آرایش و زندگی اجتماعی دختران جوان " ضمن مصاحبه با 30 دخترجوان  30-18 سال متوجه شدند که " آرایش با برنامه زندگی افراد در هم تنیده است و توسط آن تنظیم و هماهنگ می شود.آن ها در طول مصاحبه به دامنه ای از دلایل اجتماعی ، فردی و روان شناختی  برای گرایش خود به آرایش اشاره می کنند. این اظهارات حاکی از آن است که با وجود فشارهای ساختاری موجود ، دختران در انتخاب آرایش تا حدودی عاملیت خود را حفظ کرده اند "  هم چنین نتایج تحقیق نشان داده ، پاسخگویان مهمترین عامل برای زیبا سازی خود را " اعتماد به نفس " عنوان کرده اند . در حالی که مطالعه دقیق تر پژوهشگران ، ناظر بر روابط اجتماعی است که از طریق آن فرد  منافع را از طریق زیبایی و زیبا سازی در سطح اجتماعی کسب می کند. 

6- پور آقاجان و همکارانش با رویکردی روان شناسانه موضوع را در راستای تحول " من " در پژوهشی با عنوان " بررسی سطح تحول من و گرایش به جراحی زیبایی " ، مورد بررسی قرار داده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که " سطح تحول من در متقاضیان جراحی های زیبایی نسبت به غیر متقاضیان پایین تر است  .

7- مهری بهار و قاضی وکیلی ، به" تحلیل گفتمان جراحی های زیبایی" پرداخته اند . با توجه به نظریه مرفه وبلن مبنی بر مالکیت مالی ، گرایش دختران به جراحی های زیبایی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان داده است " دانشجویان به جاي "مالکیت مادی  " از "مالکیت هاي نشانه اي " و به عنوان نیروي فرهنگی – اجتماعی تازه به جاي چشم و هم چشمی مالی و نیز مصرف متظاهرانه مادی  به " چشم و هم چشمی نشانه اي "  و" مصرف متظاهرانه ي نشانه اي  زیبایی" روي آورده اند. با توجه به بررسی انجام شده نقش رسانه هاس تصویری و " ابژه های نسلی" به شدت در این سوگیر و تمایلات موثر است.

8- مهدوی و عباسی در تحقیقی با عنوان " بررسي ميزان تمايل به مديريت بدن و كنترل اندام و عوامل مؤثر بر آن " ، موضوع را از هشت بعد متفاوت مورد بررسی قرار داده است . این هشت بعد عبارتند از : 1- معرف طبقه اجتماعي 2-  مقاصد جنسی  3- داشتن  هويت 4-  تنوع طلبي و نوگرايي 5- همانند سازي 6- تشخص طلبي 7-  تأثير دوستان و هم سالان 8- جلب توجه . نتايج تحقيق نشان داد كه 1) در تمامي ابعاد هشت گانه مورد بررسي، وضعيت موجود به طور معنا داری  از ميانگين نظري بالاتر است . 2) به ترتيب متغيرهاي جلب توجه، تشخص طلبي، تاثیر دوستان و هم سالان،تنوع طلبي و نوگرايي، مقاصدجنسي، همانندسازي، معرف طبقه اجتماعي و داشتن هويت بالاترين تأثير را درتبيي نمتغيروابسته ميزا نتمايل به مديريت وكنترل اندام و بدن دارند.